Instrumenty pochodne, zwane też derywatywami lub derywatami są definiowane jako instrumenty finansowe, których wartość jest uzależniona od wartości bazowych instrumentów finansowych, takich jak surowce, płody rolne, papiery wartościowe, kursy walut, a także stopy procentowe. Charakterystyczną cechą instrumentów pochodnych jest to, iż stanowią one rodzaj kontraktu, w którym termin wykonania transakcji oraz cena transakcji są ustalone w momencie jego zawierania, natomiast wynik finansowy jest nieznany z uwagi na zmienność ceny instrumentu bazowego. Instrumentem bazowym może być dowolna wartość ekonomiczna, np. cena określonych towarów (gazu ziemnego, ropy naftowej, pszenicy, energii elektrycznej itp.), cena lub wartość papierów wartościowych, obca waluta, stopy procentowe. Ponieważ w przypadku instrumentów pochodnych cena zostaje określona w momencie zawarcia kontraktu (zanim jeszcze zostanie dokonana transakcja), oznacza to, iż w momencie nabycia instrumentu pochodnego inwestor – w zależności od warunków rynkowych – może sporo zyskać, lecz również może sporo stracić. Wyróżnia się następujące kategorie instrumentów pochodnych: – kontrakty terminowe (forward, futures), – swapy (m.in. walutowy, CMS, swap inflacji, swap akcyjny) – kredytowe instrumenty pochodne (CDO i CDO2), – opcje (amerykańska, europejska, egzotyczna, azjatycka, z barierą), – opcje na stopy procentowe (m.in. opcja swapowa, opcje na zrealizowane inflacje (Inflation Caps/Floors), – warranty. Ogólna charakterystyka instrumentów pochodnych Kontrakty forward Stanowią rodzaj umowy, w której jedna strona zobowiązuje się do kupna określonej ilości towaru w określonym dniu i po ustalonej cenie, zaś druga do jego sprzedania. Do najczęstszych instrumentów bazowych w tym rodzaju kontraktów należą: metale, surowce energetyczne, kursy wymiany walut, stopy procentowe. Kontrakty forward stanowią produkt typu tailor made (uszyty na miarę), co oznacza, że jego warunki są negocjowane między stronami, a ceny nie są podawane do publicznej wiadomości. W trakcie negocjacji strony ustalają następujące parametry kontraktu: cenę jednostkową, ilość towaru, miejsce rozliczenia, data dostawy. Ten instrument pochodny nie podlega standaryzacji i nie jest regulowany przez izbę rozliczeniową, tak więc każda ze stron ponosi ryzyko, iż druga strona nie wywiąże się z kontraktu. Często spotykaną praktyką przy zawieraniu kontraktów forward jest składanie depozytów zabezpieczających przez strony, które ma zagwarantować dopełnienie w przyszłości warunków transakcji. Kontrakty futures Na podobnych zasadach funkcjonują kontrakty futures. Od kontraktów forward różnią się tym, iż posiadają szczegółową specyfikację i są przedmiotem obrotu giełdowego. Fakt, iż kontrakty futures są standaryzowane, zmniejsza ryzyko inwestycyjne. Standaryzacja wymusza bowiem dokładną wycenę instrumentu pierwotnego, ustala standard jakości oraz ilość towaru przypadającego na jeden kontrakt, wreszcie wskazuje dokładny termin oraz miejsce wypełnienia zobowiązania. Gwarantem daty realizacji kontraktu oraz ceny jest izba rozrachunkowa, pośrednicząca między nabywcą a sprzedającym (izba działa jako partner kontraktu dla każdej ze stron). Transakcje swapowe Celem tych transakcji jest zmniejszenie kosztów pozyskania pieniądza. Transakcja ma postać umowy między dwoma partnerami, w której zostają określone zasady wzajemnych płatności, zależne od określonego parametru rynku,(np. stopy procentowej, kursu walutowego). W tego typu transakcji jedna ze stron kompensuje drugiej konsekwencje zmian umówionego parametru, czyli pokrywa różnicę, która wynika ze wzrostu danego czynnika (np. wpłaca sumę wzrostu odsetek określonego kredytu, będącą wynikiem wzrostu stóp procentowych lub gdy dojdzie do spadku tego parametru – pobiera odpowiednią kwotę, stanowiącą różnicę. Opcje Mówiąc najogólniej, opcja jest prawem do zakupu lub sprzedaży określonej ilości instrumentu bazowego po z góry ustalonej cenie, w ciągu umówionego okresu (opcja amerykańska) lub w wyznaczonym terminie (opcja typu europejskiego), przy czym instrumentem bazowym mogą być: stopy procentowe, waluty, akcje oraz towary. Rodzaj opcji emitowanej przez przedsiębiorstwo, która daje prawo nabycia akcji po określonej cenie i w określonym czasie jest nazywany warrantem.